Het verhaal van de Nederlandse Jacob Israël de Haan: Orthodox-Joods, antizionistisch en homoseksueel in de jaren 1920

Jacob Israël de Haan. Foto: G. Krikorian Jeruzalem / Ynet

De moord op Jacob Israël de Haan wordt gezien als de eerste politieke moord in het hedendaagse Israël. Maar zelfs vóór zijn moord in 1924 was De Haan een figuur die een film waardig was, zo begint Ynet met dit interessante verhaal.

Zelfs zijn tegenstanders zouden moeite hebben om te ontkennen dat hij een buitengewoon individu was, verscheurd tussen extremen en bereid om een ​​hoge prijs te betalen voor zijn waarheid. Hij blijft immers een figuur die bewonderd en herinnerd wordt door zowel de LGBTQ-gemeenschap in Nederland als de radicale, antizionistische, ultraorthodoxe Neturei Karta-groep.

"Zijn karakter tart alle definities", zegt Zvi Landsman, regisseur van de film De Haan: A Voice Outside Time. "Hij was zowel een homoseksuele pionier van de LGBTQ-bevrijding, die zelfs hier in Israël homoseksuele literatuur schreef, als een woordvoerder van de ultraorthodoxe gemeenschap, nadat hij eerst een zionistische pionier was en zich later bij de antizionisten had aangesloten."

De Haan, doctor in de rechten, dichter, schrijver en journalist, werd in 1881 in Nederland geboren in een religieus Joods gezin. Hij verliet het geloof op jonge leeftijd en trouwde met Johanna van Marseveen, een christelijke arts. In 1904 veroorzaakte hij een schandaal door een homoseksuele roman te publiceren met de titel Pijpelijntjes , die als zeer provocerend en controversieel werd beschouwd, vooral naar de normen van die tijd.

"Hij werkte als leraar, maar op het moment dat hij een homoseksuele roman schreef, werd hij ontslagen, uit de socialistische partij gezet waar hij actief in was, en veel mensen verbraken de banden met hem," vertelt Lansdman. "Deze ervaring bracht hem de bereidheid bij om elke prijs te betalen voor zijn waarheid. In plaats van terug te krabbelen, zoals je zou verwachten, schreef hij een nog provocerendere homoseksuele roman, Pathologieën ( Pathologieën ). Ik werk momenteel samen met een uitgeverij om het te vertalen en in het Hebreeuws te publiceren, samen met een verzameling essays die de Haan in Israël schreef." In Nederland kreeg de Haan naast de algemene vervolging die hij ondervond vanwege zijn homoseksuele geschriften ook te maken met antisemitisme.

Tot ieders verbazing keerde de Haan aan het begin van de Eerste Wereldoorlog en na de dood van zijn moeder terug naar het geloof, gemotiveerd door nostalgie naar het ouderlijk huis waarin hij was opgegroeid. In 1919 emigreerde hij naar Israël als een fervent zionist, maar slaagde er niet in om te integreren in de zionistische leiding. Een jaar later veranderde hij van loyaliteit en sloot hij zich aan bij Agudat Yisrael. Al snel werd hij een centrale figuur in de ultraorthodoxe gemeenschap van Jeruzalem en een van de meest prominente stemmen die zich tegen het zionisme verzetten. Hij werkte ook als journalist en deed verslag aan Europese media over gebeurtenissen in het land, wat de zionistische beweging nog verder verergerde.

Ondanks dat hij expliciete doodsbedreigingen kreeg, liet de Haan zich niet afschrikken. "Hij wist dat zijn leven in gevaar was en leefde minstens een jaar lang onder constante dreiging," merkt Landsman op. Hij werd iets meer dan 100 jaar geleden vermoord, op 30 juni 1924. Op 42-jarige leeftijd werd de Haan doodgeschoten nadat hij de synagoge had verlaten, vlak bij het gebouw waar destijds het Shaare Zedek Medical Center was gevestigd.

De moordenaars werden nooit gepakt of voor de rechter gebracht, maar historici die de zaak onderzochten, wezen op leden van de Haganah, waaronder Avraham Tehomi (een van de oprichters van de Irgun) en Avraham Giora Kritchevsky, als de daders. "Er was bewijs dat suggereerde dat de Haganah achter de moord zat. Dit was de heersende veronderstelling, aangezien Avraham Tehomi uitspraken deed die impliceerden dat hij een rol had gespeeld bij de moord. Hoewel hij betrokkenheid ontkende, konden zijn woorden worden opgevat als een bekentenis. Tijdens het werk aan de film vonden we een opname van Rachel Yanait Ben-Zvi, de vrouw van de tweede president van Israël, Yitzhak Ben-Zvi, waarin de volledige waarheid aan het licht komt. Ik geloof dat dit het laatste bewijs is", zegt Landsman. "We vonden deze opnames met Prof. Ruth Kark, die dit jaar de Israëlprijs zal ontvangen."

Het aansteken van kaarsen ter nagedachtenis aan De Haan in Nederland. Screenshort

Dit is Landsmans tweede volledige documentaire, na zijn vorige film The Therapy , die een zeldzaam inkijkje bood in de wereld van conversietherapie. Net als zijn nieuwe film onderzocht hij ook de spanning tussen homoseksuele identiteit en de religieuze wereld. Landsman, 41, die nu in Jaffa woont na vele jaren in Jeruzalem, is zelf een homoseksuele man die opgroeide in een religieus gezin. Zijn moeder, Leah Shakdiel, schreef geschiedenis in de jaren 80 als de eerste vrouw in Israël die na een juridische strijd in een religieuze raad diende.

De Haans turbulente levensreis - van secularisme naar religieuze toewijding, van zionisme naar onverzettelijk antizionisme - wordt door Landsman samengevat in een creatieve en originele documentaire van iets meer dan een uur. "Ik vond in de Haan een uitdrukking van alle conflicten die mij in het leven omringen. Ik begon aan een reis om in zijn voetsporen te treden, maar het was ook een persoonlijke interesse - om mijn eigen wereld beter te begrijpen," reflecteert Landsman.

Landsman droeg de film op aan zijn overleden vader, Moshe, die "terugkeerde naar religie, emigreerde naar Israël en onvermoeibaar werkte voor tikkun olam (het herstellen van de wereld), rechtvaardigheid en vrede onder alle bewoners van de aarde." Landsman voegt toe: "Je zou kunnen zeggen dat ik vandaag de dag traditioneel ben. Jarenlang heb ik zonder religie geleefd, maar de laatste tijd is het meer aanwezig in mijn leven. De significante verandering vond plaats toen mijn vader overleed, zes maanden na het begin van de oorlog. Ik begon gebeden bij te wonen om Kaddish voor hem te zeggen, en het bracht me weer in contact met de synagoge. Nu geniet ik ervan om elke sjabbat een gemeenschap te bezoeken die Or HaChaim heet. Het is een open-minded orthodoxe gemeenschap."

Een voorloper van Neturei Karta

De film biedt het publiek een zeldzame kans om in contact te komen met leden van Neturei Karta, de radicale antizionistische groep, die naar schatting uit honderden families bestaat. Hoewel de groep jaren na de dood van De Haan werd opgericht, vereren ze hem en beschouwen ze hem als een martelaar. "Hij geloofde dat het zionisme het bestaan ​​van niet-zionistische ultraorthodoxe joden en Arabieren in het land moest erkennen. Hij was een voorloper van de Neturei Karta-beweging, die een paar jaar na zijn moord werd opgericht," zegt de regisseur. "Na zijn moord concludeerden sommige ultraorthodoxe individuen dat ze hun activiteiten moesten opvoeren om zich tegen het zionisme te verzetten."

Neturei Karta bij het graf van De Haan. Screenshot

Neturei Karta-leden spreken zelden met Israëlische journalisten. Was het moeilijk om hun medewerking te krijgen?

"Het was inderdaad een uitdaging. Ik realiseerde me al snel dat ik een zeldzame kans kreeg om met hen in gesprek te gaan en hun vertrouwen te winnen, iets wat ze doorgaans niet aan Israëlische media geven. Toen ik eenmaal hun vertrouwen had gewonnen, kon ik niet meer stoppen met filmen. In eerste instantie vertelde een lid me dat hij me niet vertrouwde en niet zou meedoen, maar misschien deed zijn bovenbuurman dat wel. Ik ontmoette de buurman, die twijfels uitte over de Israëlische televisie die hun standpunten eerlijk weergaf, maar misschien was zijn neef het daarmee eens, en de neef deed dat ook."

De film toont ook intense botsingen tussen Neturei Karta-protesteerders en de politie. "Ik heb Neturei Karta en hun waarheid op een manier weergegeven die voor Israëliërs vandaag de dag erg moeilijk te verteren is. Mijn doel was om de meest extreme identiteiten in onze regio te verkennen zonder de problemen te verbloemen of te verdoezelen. Ik geloof dat het simpelweg tegenkomen en tijd doorbrengen met deze identiteiten in de film de angst, vijandigheid en rivaliteit tussen verschillende groepen in onze samenleving kan verzachten," legt Landsman uit. "Ik denk dat iedereen zijn extremisme kan matigen als hij zich gehoord en gezien voelt, en als zijn identiteit niet wordt bedreigd. Ik hoop dat deze blik in hun wereld de muren tussen ons begint af te breken, hoewel ik er geen twijfel over heb dat de film veel kijkers zal provoceren."

Tot slot benadrukt Landsman zijn verlangen om een ​​esthetisch rijk en diepgaand kunstwerk te creëren, niet alleen een geschiedenisles. "Ik heb talloze interviews opgenomen met verschillende experts op drie continenten. Maar toen ik het materiaal naar de editor bracht, Shira Clara Winter, legde ik uit hoe ik het verhaal wilde vertellen. Toch stelde ze voor om een ​​meer visuele en creatieve manier te vinden om het verhaal te vertellen. De meeste interviews werden geschrapt en we vonden andere manieren om de geschiedenis over te brengen."

Het resultaat is een gevoel van dromerige onderdompeling, alsof de Haan zelf door het hedendaagse Jeruzalem loopt, de Israëlische realiteit observeert en de teksten schrijft die hij ooit schreef. "Ik denk dat het laat zien hoe tijdloos zijn geschriften zijn," concludeert Landsman.