Een krachtig pleidooi voor Joodse openheid – In discreet gesprek met Leidse student uit Turkije die anoniem wil blijven: niet langer “kayades” (stilte), maar “avlaremoz” (spreken)!
Noem hem geen “Turkse Jood”. De Leidse student klinische psychologie ziet zichzelf als een Jood, afkomstig uit Turkije. Ja, hij houdt van Turkije, vooral van de woonplaats van zijn ouders, Izmir. Tegelijkertijd voelt hij een nauwe band met het 75-jarige Israël. Een discreet gesprek over twee leefwerelden.
Hoe is het leven voor een Joodse student uit Turkije in Nederland?
Over het algemeen heel vrij. Ik maakte een paar gevallen van discriminatie mee. Ze hingen samen met mijn ethische achtergrond of het land waar ik vandaan kom. Echter, grotendeels stuit ik niet op moeilijkheden. Dat is een positief verschil tussen het leven van een Jood in Nederland met dat in Turkije. Ik voel me niet blootgesteld of bedreigd wanneer ik zichtbaar Joods ben, bijvoorbeeld door het dragen van een halskettinkje met een davidsster.
Als je de situatie, de positie van Joodse studenten in Nederland vergelijkt met de ervaring van Joodse studenten in Turkije, wat zijn dan de verschillen en overeenkomsten?
Om te beginnen telt Turkije niet veel Joodse studenten. In Nederland daarentegen tref je Joodse studenten uit heel de wereld op de meeste universiteiten aan. Dat betekent dat je makkelijker een Joodse gemeenschap in Nederland vindt. De presentie van Chabad in Nederland maakt het eveneens veel eenvoudiger om hier als Joodse student te aarden. Zeker, Istanboel kent ook een Chabad. Maar gelet op de grootte van deze stad en de locaties van de meeste universiteiten aldaar, vraag ik me af of die Chabad vaak Joodse studenten trekt.
Een ander cruciaal verschil is dat het Joodse studentenleven in Turkije zich bijna uitsluitend beperkt tot Joodse studenten die in Turkije opgroeien, terwijl Nederland een land is dat (Joodse) studenten van overal ter wereld aantrekt.
Als het over antisemitisme gaat, ben ik er niet zeker van of er een verschil bestaat tussen de ervaring van studenten in de twee landen. Hét verschil zou kunnen zijn dat de Joodse gemeenschappen in Nederland vaak veel meer hun stem laten klinken over zulke kwesties als Jodenhaat dan in Turkije. Overigens laat de Joodse gemeenschap daar nu ook meer zich horen. De traditionele houding van Joden in Turkije wordt geduid met het woord “kayades” ofwel “stilte”. In opkomst is een tegengestelde houding, “avlaremoz” geheten, dat staat voor “wij zullen spreken”. Met andere Joodse jongeren in Turkije sta ik voor “avlaremoz”.
Ik hoorde dat u op de Leidse universiteit allerminst uw Joodse identiteit verbergt. Kunt u deze open, moedige houding uitleggen? Nog negatieve ervaringen binnen of buiten de campus?
Gelukkig heb ik nooit enige negatieve ervaring opgedaan over mijn identiteit op de universiteit. Mijn openheid vloeit voort uit een sterke identificatie met mijn erfgoed. Ik ben nu al jaren bezig me te verdiepen in de geschiedenis, cultuur en tradities van mijn volk, in het bijzonder de Sefardische Joden en het Joodse volk in het algemeen. Hoe meer ik leer, des te meer praat ik over de dingen om mij heen en des te meer voel ik mij comfortabel en trots over wie ik ben. Mijn openheid, die bij tijden meer is dan ik van mezelf verwacht, komt van kennis van mijn geschiedenis en van de wetenschap van de problemen waarmee mijn familie en volk kampten en de wens de stilte daarover te doorbreken.
Uw contacten beperken zich, als ik goed luister, niet tot Joodse medestudenten, maar strekken zich evengoed uit naar niet-Joodse studenten. Hoe belangrijk zijn deze contacten voor u?
Ik heb inderdaad zowel goede Joodse als niet-Joodse vrienden. En elk van deze contacten zijn belangrijk voor mij. Mijn Joodse vrienden geven me een gevoel van solidariteit en gemeenschap, terwijl ik dankzij mijn niet-Joodse vrienden betrokken ben bij interculturele dialogen en discussies. Natuurlijk allemaal op een respectvolle wijze.
Ik groeide ook op met Turkse en Joodse vrienden in de woonplaats van mijn ouders, Izmir, de meest open stad van Turkije. Zeker, het niveau van wederzijds begrip kan soms dieper gaan tussen mij en mijn Joodse vrienden, maar de kwaliteit van deze contacten staan werkelijk los van de etnische oorsprong van de vriend in kwestie.
Ik herinner me wel dat binnen een groep vrienden in Izmir, zowel Turken als Joden, iedereen een bijnaam had. Ze noemden mij “de vreemdeling”. Aanvankelijk deerde mij dat niet, maar later ging het me zeer doen.
Een welbekende onderzoeker van de geschiedenis en actualiteit van het verschijnsel antisemitisme in Turkije, Rifat Bali, stelt dat antisemitisme vanaf de stichting van de huidige Republiek Turkije in 1923 tot op vandaag voortduurt. Altijd werd en wordt de Joodse gemeenschap in Turkije geconfronteerd met discriminatie. Op velerlei wijze worden Joden in Turkije behandeld als tweederangsburgers.
Hoe kijkt u tegen de analyse van Rifat Bali aan?
Als ik deze vraag wellicht vier jaar geleden kreeg voorgelegd, zou ik het met Bali niet eens zijn geweest. Echter, na lezing van het werk van Rifat Bali en kennisname van lezingen over zijn werk, en na onderzoek van de geschiedenis van mijn eigen familie en na overdenking van mijn eigen ervaringen, moet ik helaas instemmen met zijn zienswijze.
De Turkse Republiek heeft zich tegenover ons (en andere minderheden) sinds haar ontstaan discriminerend opgesteld. Het specifieke kenmerk van de Joodse gemeenschap is dat wij historisch gezien een diep getraumatiseerd volk zijn. Dat bracht ons ertoe de strategie van “kayades” (stilte) toe te passen. Dat betekent dat zolang we in ernstig gevaar zijn, houden wij ons stil totdat de problemen eventueel verdwijnen.
In het geval van Turkije heeft deze benadering evenwel het meeste gekost voor onze Joodse gemeenschap. Zo daalde mede door “kayades” haar aantal van rond 150.000 naar circa 15.000 in een tijdsbestek van honderd jaar. Deze strategie van “kayades” stond evenzeer de overlevering van onze tradities in de weg, ja ging bijna ten koste van onze eigen taal, het ladino.
De Turken wilden dat wij ook Turken zouden zijn. Zij probeerden onze Joodse identiteit te reduceren tot geloof, religie. Droevig genoeg slaagden zij daar in hoge mate in, hoewel niet volledig. Ondanks dit alles beleefden we dwaze pieken van Jodenhaat in Turkije, waarbij we werden beschuldigd niet Turks te zijn. Dat is grappig, want dat waren wij ook nooit. Zij, de Turken, waren het die ons dat opdrongen. Tussen haakjes: bijna altijd gingen die beschuldigingen over Israël. De anti-Joodse campagnes regen zich aaneen, van “Burger spreek Turks” tot de vermogensbelasting. De Turkse overheid heeft zich daarvoor nooit verontschuldigd.
Ik heb twaalf jaar verplicht onderwijs gevolgd in de Turkse geschiedenis. Slechts twee keer werd hierbij aan het Joodse volk gerefereerd voorzover ik me herinner: de ene keer bij de acceptatie van de Sefardische Joden door het Ottomaanse wereldrijk in 1492 en de andere keer in de context van het Vredesverdrag van Lausanne van 1923 als erkende, beschermde minderheid. Let wel, maar twee keer. Zet dat eens af tegen meer dan 2000 jaar Joodse presentie in Anatolië!
Op 14 mei gaan de stemgerechtigde burgers in Turkije zowel een president als een nieuw parlement kiezen. Dat schept een gespannen toestand in het land. Soms meer antisemitische uitingen?
Daarvan ben ik niet zeker. Ik denk dat de Turkse bevolking al genoeg aan haar hoofd heeft in deze bewogen economische en politieke tijden. Echter, er hebben zich wel een aantal ernstige gevallen van antisemitisme voorgedaan op scholen. Zo brachten Turkse jongeren tijdens een voetbalwedstrijd met Joodse leeftijdgenoten na het scoren van een goal gezamenlijk de Hitlergroet. Dat moet afgestemd zijn. Ongehoord. En passant werd dit wangedrag nog goed gepraat: Het zijn toch kinderen…
Nog even terug naar de verkiezingen in Turkije. Een overwinning van de gezamenlijke oppositie op president Erdogan en zijn AKP zou het hele land en volk ten goede komen. Dus ook de Joden in Turkije.
Bas Belder, historicus
