Geheime brief onthult oorsprong van viool gemaakt door Joodse gevangene in Dachau

Kunstverzamelaar Tamás Tálosi houdt de ‘viool van de hoop’ vast in Magyarpolány, Hongarije. Foto ToI

Tijdens de Tweede Wereldoorlog, binnen de muren van het naziconcentratiekamp Dachau, schreef een Joodse gevangene heimelijk een kort briefje en verstopte het in een viool die hij onder erbarmelijke omstandigheden zelf had gemaakt. Het was een boodschap aan de toekomst die meer dan 80 jaar onontdekt zou blijven, schrijft Times of Israel.

"Proefinstrument, gemaakt onder moeilijke omstandigheden, zonder gereedschap en materialen", stond op het versleten briefje. "Dachau. Anno 1941, Franciszek Kempa."

De oorsprong van de viool, gebouwd in 1941 door Franciszek "Franz" Kempa tijdens zijn nazi-gevangenis in Dachau in Zuid-Duitsland, bleef decennialang onopgemerkt. Pas toen kunsthandelaren in Hongarije het instrument ter reparatie aanbood – na het jarenlang tussen een gekochte set meubels te hebben bewaard – kwam de geschiedenis ervan aan het licht.

Hoewel het vakmanschap van het instrument duidelijk wees op een vakkundige maker, was de vakman die het instrument repareerde verbaasd over de slechte kwaliteit van het hout en het primitieve gereedschap dat was gebruikt om het te maken. Het stond niet in verhouding tot het vakmanschap dat erbij kwam kijken.

"Als je naar de verhoudingen en de structuur kijkt, zie je dat het een meesterviool is, gemaakt door een man die zijn vak uitstekend beheerste", aldus Szandra Katona, een van de Hongaarse kunsthandelaren die de oorsprong van de viool ontdekte.

“Maar de keuze van het hout was volkomen onbegrijpelijk.”

De ‘viool van de hoop’ in Magyarpolány, Hongarije. Foto Toi

Gemotiveerd door de tegenstrijdigheid demonteerde de professional de viool en onthulde Kempa's verborgen nota. Het leek een verklaring, of zelfs een verontschuldiging, van een meestervioolbouwer die door de wrede beperkingen van zijn gevangenschap gedwongen was een instrument te bouwen dat niet aan zijn eigen normen voldeed.

Dachau, gelegen nabij München, was het eerste concentratiekamp dat de nazi's in maart 1933 oprichtten. Aanvankelijk huisvestte het politieke gevangenen, maar later werd het een model voor andere kampen, waar Joden, Roma, geestelijken, homoseksuelen en andere door het naziregime geviseerde personen werden opgesloten.

In de loop der tijd werd het een plek van dwangarbeid, medische experimenten en wrede straffen. Het bleef in gebruik tot het op 29 april 1945 door Amerikaanse troepen werd bevrijd. Naar schatting zijn er minstens 40.000 mensen omgekomen door honger, ziekte, executies of mishandeling.

Er is ruimschoots bewijs dat er tijdens de Tweede Wereldoorlog muziekinstrumenten aanwezig waren in concentratiekampen in Midden- en Oost-Europa. Voor propagandadoeleinden stonden de nazi's vaak toe of moedigden ze zelfs de vorming van muziekgroepen aan om de buitenwereld een verkeerd beeld te geven van het leven in de kampen.

Er wordt echter aangenomen dat alle bekende instrumenten die Dachau hebben overleefd, door gevangenen zijn meegebracht. Kempa's "viool van de hoop", zoals hij is gaan heten, is het enige bekende instrument dat daadwerkelijk in het kamp is gebouwd.

Het is onbekend hoe de viool Dachau verliet en uiteindelijk in Hongarije terechtkwam. Maar volgens documenten die het museum op de gedenkplaats Dachau aan de Hongaarse kunsthandelaren heeft verstrekt, overleefde Kempa de oorlog en keerde terug naar zijn geboorteland Polen om instrumenten te blijven maken, voordat hij in 1953 overleed.

Uit de documenten blijkt ook dat Kempa bij de nazi's bekendstond als instrumentenmaker. Volgens Tamás Tálosi, een van de kunsthandelaren, heeft dit hem mogelijk het lot bespaard van miljoenen anderen die in de kampen omkwamen.

"We hebben het de 'viool van de hoop' genoemd, want als iemand in een moeilijke situatie terechtkomt, kan een taak of een uitdaging hem of haar helpen om er doorheen te komen", aldus Tálosi.

“Je concentreert je niet op het probleem, maar op de taak zelf, en ik denk dat dit de maker van dit instrument heeft geholpen om het concentratiekamp te overleven.”