Janusz Korczak, photographed c. 1930 Born Henryk Goldszmit, beschermer van Joodse weeskinderen tot in de dood 22 July 1878. Foto Wikipedia
“Eruit, eruit!”, schreeuwden SS’ers op 5 augustus 1942 tegen kinderen en hun leiding van het Joodse weeshuis in het getto van Warschau. De beroemde arts, pedagoog en auteur Janusz Korczak had deze wrede situatie voorzien, zo blijkt uit zijn gettodagboek.
In het tumult van de inval, tachtig jaar geleden, viel de bril van Korczak kapot op de grond. Hij vergat ook zijn dagboek in zijn kamer op te halen. Zo werd dat voor het nageslacht gered.
Tijdens de razzia zaten kinderen en leiding juist aan het ontbijt. Zo bleven koppen dampende thee achter op tafel. De 64-jarige Korczak zette zich aan het hoofd van de lange stoet kinderen. “Moe, gebogen en zwaar ziek”, schrijft Gabriele Leser in de Jüdische Allgemeine.
Kinderen uit andere Joodse weeshuizen in het getto moesten zich bij de stoet voegen. Uren later werden Janusz Korczak, zijn collega Stefania Wilczynska en de kinderen voor het laatst gezien op de “Umschlagplatz” (“het overlaadstation”).
In zijn aangrijpende boek “Der Kern des Holocaust – Belcez, Sobibor, Treblinka und die Aktion Reinhardt” schrijft historicus Stephan Lehnstaedt: “In het aangezicht van de vernietiging waren er verscheidene reacties. De beroemde arts en pedagoog Janusz Korczak, die in het getto van Warschau een weeshuis leidde, vertelde zijn beschermelingen dat ze naar het platteland reisden. Hij wilde het hen lichter maken, prees de treinrit aan als een pleziertocht en avontuur – en begeleidde de meisjes en jongens vrijwillig in de dood.”
Het is overigens nooit opgehelderd of Korczak in de gaskamers van Treblinka omkwam of al tijdens de treinreis in een goederenwagon onder een verzengende augustuszon. Een rechtbank in Lublin stelde later zijn overlijdensdatum vast op 7 augustus 1942.
De oorspronkelijke naam van Janusz Korczak was trouwens Henryk Goldszmit. Hij ruilde zijn familienaam echter blijvend in voor Korczak, want onder dat Pools klinkende pseudoniem had de Joodse eindexamenkandidaat met succes (eerste prijs!) deelgenomen aan een literatuurwedstrijd.
Tot drie keer toe reisde Janusz Korczak voor de Tweede Wereldoorlog naar Palestina. Hij wilde daar precies nagaan of er voor hem en de weeskinderen de mogelijkheid bestond van een nieuw tehuis. De Jodenhaat die hem zijn hele leven begeleidde, werd immers na Hitlers machtsgreep in Duitsland ook in Polen steeds agressiever.
De Poolse pedagoog zag eigenlijk voor de jonge generatie van Poolse Joden geen toekomst meer in Polen.
Toch bleef hij Polen trouw. Uit zijn getto dagboek (mei 1942) blijkt de reden: “Ik houd van de Weichsel bij Warschau. En ik ervaar een brandend heimwee naar Warschau als ik ver weg ben.”
Korczak kende een bewogen familieverleden. Hij groeide op in een welgesteld Joods advocaten milieu. Maar de goklust van zijn vader resulteerde in enorm veel geld verlies, diens herhaaldelijke psychiatrische behandeling en de sociale neergang van het hele gezin. Als Korczaks vader sterft, is er van het eerdere familievermogen niets meer over en moet het kleine gezin zijn intrek nemen in een goedkope huurwoning.
Deze familietragedie heeft het leven van Janusz Korczak blijvend gestempeld. Hij zal zich geheel wijden aan de strijd voor de waardigheid en de rechten van kinderen.
Ontroerend is een jeugdherinnering die Korczak in 1942 in zijn getto dagboek ophaalt. Hij is dan vijf en wil zijn geliefde kanarie onder een boom begraven. De dienstbode verbiedt hem daarop een klein kruis te plaatsen. Haar argument luidt: een vogel is geen mens, maar staat daar ver onder. Erger nog in Korczaks oren klinkt echter de uitroep daarop van de zoon van de katholieke conciërge: “De kanarie is een Jood!”
In zijn getto dagboek verhaalt Korczak alias Henryk Goldszmit van de toenmalige shock die hij van deze smaadrede kreeg: “Maar ik ben toch ook een Jood. Ben ik dus geen mens?”
Van Korczak is overgeleverd de uitspraak: “Daar, op mijn plank staat de glazen fles, die ik met de tranen van de kinderen vul…” Een echo van de woorden uit Psalm 56: “leg mijn tranen in uw fles”.
Bronnen:
*Gabriele Leser, Der Beschützer der Kinder – Vor 80 Jahren kam der Warschauer Artzt und Pädagoge Janusz Korczak in einem Deportationszug oder im Lager Treblinka ums Leben, Jüdische Allgemeine, 28 juli 2022;
*Nathalie Laura Neuendorf/Katrin Diehl, Wer war Janusz Korczak? – Leben und Werke des bekannten Pädagogen, Arztes und Schriftstellers, Ein Einblick der Europäischen Janusz Korczak Akademie, 2020;
*Stephan Lehnstaed, Der Kern des Holocaust – Belzec, Sobibor, Treblinka und die Aktion Reinhardt, 2020.
Bas Belder, historicus
Comments