Van gewaardeerde tot buitengesloten collega: een Joodse docente op een Duitse scholengemeenschap werd er letterlijk ziek van en kon maandenlang niet werken. De oorzaak? Haar religieus Joodse levenswijze.
In de recent verschenen bundel “Schule als Spiegel der Gesellschaft” (School als spiegel van de samenleving) blikt Yael C. Merlini als traditioneel religieuze Jodin bijzonder openhartig terug op schrijnende ervaringen in het onderwijs. En die kwamen bepaald niet van de zijde van haar sterk gemêleerde leerlingen, maar uitgerekend van collega’s die ze als links-liberaal kenschetst.
Met veel enthousiasme trad Merlini aan om in de bovenbouw van een middelbare school de vakken Latijn, Italiaans en ethiek te doceren. Mooie keuzevakken voor leergierige scholieren!
Met tien jaar Israël achter de rug, inclusief het schrijven van een proefschrift, riep ze in de eerste jaren van haar docentschap (2009-2013) een zekere fascinatie op bij collega’s. Ze was een soort “exotisch wezen”. Dat mondde uit in onderlinge vriendschappen, gesprekken over het dagelijks leven in de Joodse staat en Israëlische literatuur en zelfs gezamenlijke vakanties met collega’s en hun gezinnen.
“Mijn Joodse identiteit was inderdaad niet alleen eenduidig een integraal bestanddeel van mijn persoonlijkheid, ze was voor velen het primaire punt om met mij een relatie op te bouwen”, vertelt Merlini.
Naast haar lessen bouwde ze een partnerschap op met een school in de Israëlische plaats Netanya, plus natuurlijk een onderlinge uitwisseling van scholieren. En passant organiseerde Merlini ook lessen Hebreeuws op haar school. Allemaal activiteiten die de schoolleiding en ouderraad zeer waardeerden. Tussen haakjes: haar man was ook leraar op dezelfde school.
Waarom ging het dan toch faliekant mis op deze school voor Merlini? Er voltrok zich stap voor stap een proces van buitensluiting door collega’s. Daar kwam ze pas gaandeweg achter. Een ontgoochelende ervaring. Ze voelde zich immers aanvankelijk in haar persoonlijk en beroepsleven erkend en geacht. “En ik dacht dat het antisemitisme in Duitsland zich nog slechts ophield in zeer rechtse kringen, maar niet onder het links-liberale lerarenkorps op mijn school.”
Na een periode van aanpassing aan de nieuwe Duitse situatie intensiveerden Yael en haar man de contacten met de plaatselijke Joodse gemeente. Geleidelijk veranderde hun veeleer culturele Joodse identiteit in een religieuze. En dat doelbewust: helderheid voor zichzelf en niet het minst voor hun kinderen voor de praktijk van het leven van alledag. Een werkelijk koosjere keuken en het vieren van de sabbat in de zin van de Torah. Kortom, het volgen van de Joodse regelgeving (Mitzwot).
De Merlini’s waren zich daarbij heel bewust dat “onze religieuze weg” voor hun liberale, post-religieuze leef- en werkomgeving niet eenvoudig te begrijpen zou zijn. Maar dat gold evengoed voor degenen met een op het christendom gebaseerde voorstelling van religie. Naar beste vermogen poogden de Merlini’s derhalve niet-Joodse kennissen met hun levenswijze vertrouwd te maken. Dat gebeurde door uitnodigingen bij feestdagen, door zelf actief het gesprek aan te gaan over zin en inhoud van het volgen van de Joodse wetgeving.
Tegelijkertijd was mevrouw Merlini er zeer op bedacht om bij alle uitleg van Joodse geboden en gebruiken seculiere of christelijke kennissen dan wel collega’s erop te wijzen dat “deze weg geen verandering betekende in onze persoonlijke betrekkingen, maar alleen een verandering in onze levenswijze insloot”.
Die verandering van levenswijze hield ook in dat Merlini niet meer kon deelnemen aan de jaarlijkse kerstviering op school die altijd op vrijdag plaatsvond en dus samenviel met de sabbat. Om te bewijzen dat haar afwezigheid bij deze viering niet berustte op gebrek aan respect of op een distantiëring bakte Merlini jaarlijks speciaal een koek voor het kerstbuffet.
Het mocht uiteindelijk allemaal niet baten. Merlini’s hoop op begrip bij vrienden en collega’s bleek bedrieglijk. De geleidelijke buitensluiting gebeurde niet op institutioneel vlak, maar op de werkvloer, exact op het persoonlijk vlak, “wat op grond van onze concrete levenssituatie bijzonder deprimerend was”. School was toch voor het gezin Merlini met de ouders als leerkrachten en de oudste dochter als leerlinge “ook het centrum van onze sociale omgeving”.
Hoe verliep deze nagenoeg onuitgesproken uitsluiting door collega’s? Stapje voor stapje merkte Merlini dat de omgang met collega’s steeds koeler werd. Groette ze ’s morgens vrolijk de aanwezigen in de lerarenkamer, dan kreeg ze niet langer een vriendelijke respons of keerden sommigen haar zelfs meteen de rug toe. Aanvankelijk meende Merlini dat deze afwijzende houding voortvloeide uit de dagelijkse stress voor de aanvang van de lessen.
“Pas toen de situatie zo erg werd dat wanneer ik mijn tas op de lerarentafel legde plots de onderlinge gesprekken stokten en collega’s opstonden, kreeg ik het meer in de gaten. En ook toen ik hoorde van party’s en ontmoetingen van collega’s en vrienden waarvoor ik niet was uitgenodigd.” De school, waar ze zich zo volkomen opgenomen voelde, was voor Merlini een vreemde plaats geworden. Ze maakte geen deel meer uit van deze gemeenschap, drong het tot haar door.
De spreekwoordelijke druppel die de emmer deed overlopen, was de bewuste uitsluiting van Merlini en haar dochter bij de opvoering van een schoolmusical uitgerekend tijdens de Pesach-feestdagen. De Joodse docente had er notabene ruim 18 maanden als regisseur ingestoken.
Alle medewerkenden waren bereid tot verschuiving naar een andere datum op één collega (die lange tijd een goede vriendin scheen te zijn) na… “Ik moest mijn religie maar privé praktiseren en die niet naar school meebrengen, want die was “seculier”, zei ze mij nadrukkelijk.” De nuchtere, reële repliek van Merlini (christelijke feestdagen in Duitsland) brak de collega af…
Merlini stortte vervolgens in “door de leegte om mij heen”, door de verwerping in feite van haar Joodse religieuze levenswijze.
Om weer aan de slag te kunnen gaan, zo besefte zij, was een wisseling van werkplek, een andere school in een andere stad onontkoombaar. En zo geschiedde. “Deze ervaring heeft mij diep geraakt. De nieuwe schoolleiding en enkele collega’s weten weliswaar dat ik Joods ben, maar welke betekenis dit voor mij heeft, zal ik niet weer tonen.”
Merlini’s privéleven voltrekt zich nu bijna uitsluitend in een Joodse context, “iets dat ik niet wilde, want contacten met andersdenkenden en anders voelende, met mensen met een andere religieuze of culturele oriëntatie vind ik heel belangrijk. Ik weet nu echter hoe riskant zo’n openheid voor mij is.”
Yael Merlini moest noodgedwongen met haar gezin een nieuw leven opbouwen, “maar vooral met nieuwe identiteit of beter gezegd met een verstopte identiteit, dat wil zeggen een mindere Joodse identiteit”. Een schrijnend verlies voor haar, maar evengoed voor haar vroegere school en niet minder voor de huidige…
Merlini stond immers voor een open, oprechte uitwisseling van gedachten, meningen. Deze wederzijdse verrijking werd en wordt exact door de spreekwoordelijke voorstanders van “de dialoog” gefuikt. Merlini’s Jodendom overschreed “de grenzen van het filosemitisme”.
Bron: Yael C. Merlini, Die Grenzen des Philosemitismus, in bundel Schule als Spiegel der Gesellschaft, Frankfurt am Main, 2022
Bas Belder, historicus
