Opinie Afshin Ellian: Hoe activisten de naam van een Nederlands-Joodse voorvechter uit het nazitijdperk misbruikten om intimidatie te rechtvaardigen

Studenten voor Palestina en andere studenten bezetten het Academiegebouw van de Universiteit Leiden op 26 november 2025. Foto Jerusalem Post

De herdenking van professor Cleveringa, hét symbool van het Nederlandse verzet tegen antisemitisme, werd deze week abrupt onderbroken door activisten die het Academiegebouw bezetten. Dit schendt niet alleen een traditie, maar brengt ook de discussie over de grenzen van protest binnen de universiteit scherp in beeld.

Op 26 november 1940 hield Rudolph Cleveringa (1894-1980) een openbare lezing in het Academiegebouw van de Universiteit Leiden. In die periode was hij decaan van de rechtenfaculteit.

De nationaalsocialistische bezetters eisten per decreet het ontslag van alle Joodse medewerkers en studenten. Hoogleraar Eduard Meijers (1880-1954), Cleveringa's promotor en hoogleraar privaatrecht, zou worden ontslagen. Meijers zou die dag, 26 november, een lezing houden. Gelukkig overleefde Meijers de naziterreur.

In plaats van Meijers sprak Cleveringa – zijn toespraak is de geschiedenis ingegaan als een protestrede. Kort na zijn lezing werd hij door de Duitsers gearresteerd. Dit markeerde het begin van het verzet van de Leidse studenten tegen het naziregime. In enkele pakkende passages beschrijft hij Meijers:

Maar hoe rijk aan diversiteit, hoe grondig doordacht, hoe briljant bedacht en uitgevoerd, hoe scherpzinnig is alles geweest wat uit Meijers' pen is gevloeid en hem heeft verheven tot een van de grootste rechtsgeleerden van zijn tijd en zijn land: sterker nog, je zou kunnen zeggen, van vele landen en vele tijdperken. Ik zeg: rijk aan diversiteit.

Professor Rudolph Pabus Cleveringa. Foto Wikipedia

Het meest ontroerende deel van Cleveringa's lezing betreft niet Meijers' wetenschappelijke prestaties, maar Cleveringa's intense, moedige waardering voor Meijers, voor een Joodse professor in de donkerste periode van de Europese geschiedenis:

"Het is deze Nederlander, deze edele en trouwe zoon van ons volk, deze mens, deze vader van studenten, deze geleerde die door de indringer, die ons momenteel als vijand domineert, 'uit zijn positie wordt ontheven!' Ik heb gezegd dat ik niet over mijn gevoelens zou spreken; ik zal deze belofte nakomen, ook al dreigen ze als gesmolten lava door alle kloven te stromen die ik, af en toe, voel ontstaan ​​in mijn hoofd en in mijn hart onder hun druk.

Maar binnen de faculteit, die - zoals uit haar doelstelling blijkt - zich inzet voor rechtvaardigheid, mag deze opmerking niet onvermeld blijven: de Grondwet bepaalt, overeenkomstig de Nederlandse tradities, dat iedere Nederlander in aanmerking komt voor benoeming in welke dienst van zijn land dan ook en voor het bekleden van iedere rang en ieder ambt, en geeft hem, ongeacht zijn godsdienst, het genot van dezelfde burgerlijke en burgerrechten.

Ik ben ook hoogleraar aan de faculteit Cleveringa en Meijers. Elk jaar op 26 november nodigt onze universiteit een hoogleraar uit om de Cleveringa-lezing te geven in dezelfde aula (in het Academiegebouw) waar professor Cleveringa ooit zijn historische openbare lezing hield. En natuurlijk is er altijd wel iets te doen in de wereld: de Vietnamoorlog (3,5-4 miljoen doden), de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog (honderdduizenden doden), de oorlog in Afghanistan (honderdduizenden doden), en nu de oorlog in Soedan (400.000 doden), enzovoort.

Desondanks vond de herdenking van Cleveringa's moed – een zeldzame eigenschap in die tijd – jaarlijks zonder verstoring plaats. Op 26 november 2025 werd echter een poging gedaan de Cleveringa-lezing te verhinderen. Gemaskerde activisten – zo'n 40 studenten en niet-studenten – verenigd in Studenten voor Palestina, bezetten illegaal het Academiegebouw.

De bezetters van 2025 willen dat de universiteit alle banden met het "genocide-zionistische regime" verbreekt. Ze zijn van mening dat ze handelen in de geest van Cleveringa. In de geest van Cleveringa?

Het verschil tussen protest en intimidatie: een misplaatste vergelijking met 1940. Cleveringa protesteerde tegen het gedwongen ontslag van Joodse medewerkers en studenten. Hij droeg geen masker. Hij bezette geen collegezaal. Hij hield een openbare lezing, legaal en volgens de regels van de universiteit, waarna hij door de Gestapo werd gearresteerd. Nu, in 2025, handelen de nieuwe bezetters in de geest van de oude bezetters: boycotten, Joodse geleerden vermijden. Bovendien scandeerden ze leuzen die opriepen tot de vernietiging van de enige Joodse staat ter wereld.

Hier werd een grens overschreden. Deze radicale groep heeft het recht om te protesteren tegen elke regering. Ze hadden buiten het gebouw op de openbare weg kunnen protesteren. Wat ze echter niet mogen doen, is een lezing hinderen (een inaugurele rede is een openbare lezing). De actiegroep schond niet alleen de huisregels van de universiteit, maar ook het heilige principe (academische vrijheid) waarop de academie is gegrondvest.

Cleveringa verstoorde of belemmerde niemands college. Hij kwam in opstand tegen antisemitische maatregelen. Jaarlijks herdenken we op 26 november de moed van professor Cleveringa om op te komen voor de Nederlandse Joden . Op 26 november 2025 probeerden activisten deze openbare lezing en de herdenking van de strijd tegen antisemitisme onmogelijk te maken. Deze dag is opnieuw – het is pijnlijk om dit te constateren – een schande voor de hoogleraren die stil bleven, erbij stonden en toekeken. De onmacht van het College van Bestuur om de veiligheid van een collegezaal in een historisch pand te garanderen, is op zijn zachtst gezegd verbijsterend. Nee, voor dit soort activisten kan geen enkel begrip bestaan.

De decaan en het faculteitsbestuur van de rechtenfaculteit van de Universiteit Leiden verplaatsten de bijeenkomst naar de rechtenfaculteit. Daarmee toonden ze moed en historisch besef in een land waar de meeste Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog werden opgepakt en vermoord. Velen konden de lezing niet bijwonen. Desondanks verdienen Cleveringa's opvolgers aan de rechtenfaculteit een warm compliment voor hun bijdrage aan de lezing.

Maar sommige mensen tonen empathie voor de actiegroep Students for Palestine. Ze moeten beseffen wat ze doen. Binnenkort zullen actiegroepen die niet bij hun agenda passen, ook de vrijheid opeisen om gebouwen te bezetten voor hun "idealen": actiegroepen die een einde aan immigratie eisen, geen asielzoekerscentra willen, de Amerikaanse president Donald Trump steunen, enzovoort. Iedereen die deze pro-Palestijnse actie goedkeurt , moet iedereen de vrijheid geven om colleges te verstoren. De wet geldt voor iedereen. Selectieve rechtvaardigheid is geen rechtvaardigheid. Maar vermoedelijk zouden degenen die het met deze actie eens zijn, acties tegen immigranten of ten gunste van Trump niet goedkeuren. Wat voor hen telt, zijn in de eerste plaats hun eigen rechten.

Het is nu tijd voor hoogleraren om hun stem te laten horen. Niemand mag ons dwingen tot censuurmaatregelen. Academische dialoog binnen academische muren is een open gesprek met respect, zonder geweld en zonder de dreiging van bezetting. Academische vrijheid en veiligheid voor iedereen – daarvoor riskeerde Cleveringa zijn leven.

Word een Cleveringa – kom in actie tegen antisemitisme.

Afshin Ellian is hoogleraar encyclopedie van de jurisprudentie (rechtstheorie en rechtsfilosofie) aan de Faculteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden.